Świadomość jako zjawisko związane z aktywnością mózgu
Świadomość ma zarówno zawartość, jak i poziom. Obydwa czynniki są zmienne i uzależnione od aktywności oraz interakcji różnych okolic korowych. Sama świadomość nie jest zlokalizowana w żadnej szczególnej części mózgu i nie stanowi samodzielnego bytu. Pomimo postępu technicznego, badacze wciąż nie mogą określić wszystkich obszarów neuronalnych związanych ze świadomością. W naszym mózgu nadal istnieje kilka niezbadanych obszarów, w których mogą być zlokalizowane resztki świadomości.
Świadomość jest zjawiskiem związanym z aktywnością naszego mózgu. Od wielu lat znajduje się w centrum zainteresowania naukowców reprezentujących różne, nieraz odległe w swojej metodologii dyscypliny naukowe, jak medycyna, psychologia, filozofia, socjologia czy neurobiologia poznawcza. Jonkisz (2012) wskazał, że różne koncepcje świadomości można podzielić według czterech kryteriów i dokonał taksonomii wyróżniając definicje: poznawcze, semantyczne, fizjologiczne i pragmatyczne. Badacz postuluje, że taksonomia, której dokonał ma zmierzać do sformułowania jednolitego pojęcia świadomości.
W ostatnich latach zauważa się wzrost zainteresowań zagadnieniem świadomości. Należy jednak zwrócić uwagę, na dużą nieprecyzyjność i wieloznaczność w definiowaniu tego pojęcia. Szczególną trudność sprawia tłumaczenie słowa świadomość. Wynika to zapewne z tego, że w angielskim słowo consciousness oznacza zarówno przytomność, jak i świadomość. Natomiast w języku polskim są to dwa odmienne słowa, co powoduje wiele niejasności i problemów z interpretacją wyników badań prowadzonych na świecie.
Skrajny podział pomiędzy tym, co świadome a nieświadome przedstawił Łukaszewski (2003), który największą niespójność zauważył w braku dbałości o jasność pojęć. Z kolei Damasio (2000) sugeruje, że świadomość jest kluczem do wiedzy o wszystkich aspektach życia, od poczucia głodu, poprzez pragnienia aż po uczucie zachwytu. Ponadto, jak podkreśla, elementarnym zadaniem świadomości jest możliwość dostrzegania potrzeby pozostawania przy życiu, troski o siebie samego i innych ludzi oraz doskonalenia sposobu życia. Związane jest z tym ujęcie świadomości jako poczucia jedności Ja (Rychlak, 1997), które jest odpowiedzialne za podejmowane decyzje i kierowanie naszym zachowaniem.
Zwrócono również uwagę na to, że związek między umysłem a mózgiem ma filozoficzne, naukowe i praktyczne implikacje (Demertzi i in., 2009). Badacze wskazali, że większość osób badanych prezentowała dualistyczne postawy. Takie podejście bio-psycho-społeczne jest pomocne w walce z chorobą. Odmienne spojrzenie prezentuje Gazzaniga (2013), który spostrzega świadomość jako coś fascynującego, ale nieuchwytnego. Nie można bowiem jego zdaniem określić, czym ona jest, jak działa i dlaczego powstała (Gazzaniga, 2013).
Niektórzy badacze wskazują na neuronaukę jako dziedzinę wyjaśniającą świadomość (LeDoux, 2000). Według nich na proces ten składają się liczne, rozproszone po całym mózgu wyspecjalizowane systemy i niezależne procesy, których wytwory są dynamicznie integrowane przez moduł interpretujący. Świadomość jest według tej teorii uznawana za właściwość emergentną i jest procesem powolnym. Warto jeszcze wspomnieć o teorii Shulmana (2013), który wskazuje związek między energią mózgu i stanami świadomości. Sugeruje on, że im mniejsza jest świadomość, tym niższy stwierdza się metabolizm mózgu. Wskazuje ponadto, że każdy obszar mózgu, a nie tylko pewne rejony mózgu, jest aktywny nawet w stanie spoczynku i wykonuje coś poznawczo istotnego. Fakt ten jest interesujący w odniesieniu do osób z zaburzeniami świadomości. Shulman wskazuje bowiem na aktywność wewnętrzną, której energia „obsługuje” stany świadomości. Na podstawie teorii Brentano (1999) zaproponowano analizę intencjonalności świadomości człowieka. Idealizm subiektywny zakładał, że tylko akty rozumiane jako czynności psychiczne, takie jak widzenie i słyszenie, są immanentną częścią świadomości.
W medycynie świadomość często redukowana jest do fizjologicznego stanu ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Jego właściwe funkcjonowanie warunkowane jest prawidłową czynnością kory mózgowej i tworu siatkowatego (Nolte, 2011b; Sadowski, 2001). Wyróżnia się dwa komponenty świadomości: poziom wzbudzenia (czujność, przytomność) oraz świadomość siebie i otoczenia (Laureys, 2005). Przez poziom wzbudzenia rozumie się stany od snu do przytomności, co w praktyce oznacza dłuższe okresy otwarcia oczu (Jaśkowski, 2009). Ocenę świadomości siebie i otoczenia dokonuje się dzięki wielokrotnemu badaniu spontanicznych zachowań celowych oraz powtarzalnych odpowiedzi ruchowych (Laureys, Perrin, Brédart, 2007). Mózgowym korelatem stanu czuwaniu jest dominacja fal o małej amplitudzie i wysokiej częstotliwości w zapisie rytmu aktywności bioelektrycznej kory mózgowej (Kaiser, 2007). Warto wspomnieć, że w ostatnich latach coraz częściej poszukiwane są neuronalne korelaty świadomości. Niektórzy badacze wskazują na istnienie dwóch odrębnych systemów korowych: system „nabyty”, który obejmuje obszary boczne czołowo-ciemieniowe i jest związany z procesami świadomości zewnętrznej (np. zależnej od bodźców, myśli, czucia i percepcji środowiska) oraz system „wewnętrzny”, który obejmuje środkowe obszary mózgu i jest związany z procesami wewnętrznymi, czyli mową czy obrazami mentalnymi (Vanhaudenhuyse i in., 2011). Boly i in. (2008) zwracają uwagę na to, że neuronalne korelaty świadomości zewnętrznej są znacznie lepiej zrozumiałe, bowiem trudniej obserwować świadomość wewnętrzną (samoświadomość). Laureys, Perrin i Brèdart (2007) dokonali przeglądu badań neuropsychologicznych, neuropatologicznych, elektrofizjologicznych oraz neuroobrazowania dotyczących samoświadomości i opisali reakcje osoby na własne imię. Wskazali na wzrost aktywności mózgu w momencie, gdy wymawiano imię badanej osoby. Jednak badań w tym obszarze jest nadal niewiele.
Zmiana sposobu myślenia o świadomości nastąpiła w dużej mierze dzięki elektrofizjologicznym badaniom wewnątrzczaszkowym (Charland-Verville, Habbal, Laureys, Gosseries, 2012). Ogół neuronów zaangażowanych w świadomość nie jest równomiernie rozłożony w ośrodkowym układzie nerwowym, ale obejmuje elementy, które są w sieciach neuronalnych korelatów świadomości (neural correlates of consciousness, NCC). Kluczowym węzłem w tej sieci jest zakręt obręczy oraz płat kory mózgowej (Vogt, Laureys, 2005). Samo wahanie aktywności mózgu może głęboko zmieniać nasze postrzeganie świata zewnętrznego.
(fragment książki: Kwiatkowska, A., Czyżewski, A. (2017). Komputerowe oko świadomości. Warszawa: Akademicka Oficyna Wydawnicza)
LITERATURA:
Boly, M., Philips, C., Balteau, E., Schnakers, C., Degueldre, C., Moonen, G., Luxen, A., Peigneux, P., Faymonville, M. E., Maquet, P., Laureys, S. (2008). Consciousness and cerebral baseline activity fluctuations. Human Brain Mapping, 29(7), 868-74. DOI: 10.1002/hbm.20602.
Brentano, F. (1999). Psychologia z empirycznego punktu widzenia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Charland-Vervillee, V., Habbal, D., Laureys, S., Gosseries, O. (2012). Coma and related disorders. Swiss Archives of Neurology and Psychiatry, 163(8), 265-72.
Damasio, A. R. (2000). Tajemnica świadomości. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS.
Demertzi, A., Liew, C., Ledoux, D., Bruno, M., Sharpe, M., Laureys, S., Zeman, A. (2009). Dualism Persists in the Science of Mind. Annals of the New York Academy of Sciences, 1157, 1-9. DOI: 10.1111/j.1749-6632.2008.04177.x.
Gazzaniga, M. S. (2013). Kto tu rządzi – ja czy mój mózg? Sopot: Wydawnictwo Smak Słowa.
Jaśkowski, P. (2009). Neuronauka poznawcza. Jak mózg tworzy umysł. Warszawa: Wydawca Vizja Press.
Jonkisz, J. (2012). Consciousness: A Four-fold Taxonomy. Journal of Consciousness Studies, 19(11-12), 55-82.
Kaiser, J. (2007). Obecność mózgu w świadomości. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Laureys, S. (2005). The neural correlate of (un)awereness: lessons from the vegetative state. Trends in Cognitive Sciences, 9(12), 556-559.
Laureys, S., Perrin, F., Bredart, S. (2007). Self – consciousness in non-communicative patients. Consciousness and Cognition, 16, 722–741.
LeDoux, J. (2000). Mózg emocjonalny. Tajemnicze podstawy życia emocjonalnego. Poznań: Media i Rodzina.
Łukaszewski, W. (2003). Wielkie pytania psychologii. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Nolte, J. (2011b). Mózg człowieka, anatomia czynnościowa mózgowia, t. 2. Wrocław: Elsevier Urban&Partner.
Rychlak, J. F. (1997). In defense of human consciousness. Waszyngton: Americal Psychological Association.
Sadowski, B. (2001). Biologiczne mechanizmy zachowania się ludzi i zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Shulman, R. G. (2013). Brain imaging: What it can (and cannot) tell us about consciousness. Oxford: Oxford Uniwersity Press.
Vanhaudenhuyse, A., Demrtzi, A., Schabu, M., Noirhomme, Q., Soddu, A., Breadart, S., Boly, M., Philips, C., Lumen, A., Moonen, G., Laureys, S. (2011). Two distinct neuronal networks mediate the awereness of environment and of self. Journal of Cognitive Neuroscience, 23(3), 570-578. DOI: 10.1162/jocn.201021488.
Vogt, B. A., Laureys, S. (2005). Posterior cingulate, precuneal and retrosplenial cortices: cytology and components of the neural network correlates of consciousness. Progress in Brain Research, 150, 205-217.
